Ադրբեջան-Սիրիա. անցյալ, ներկա, և սպառնալիքները Հայաստանի համար. Գառնիկ Դավթյան

Ադրբեջանի և Սիրիայի միջև հարաբերությունները երբեք չեն եղել ամբողջությամբ կայուն կամ կանխատեսելի։ Դրանց վրա իրենց ազդեցությունն են ունեցել ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ գլոբալ իրադարձություններ։ Խոսքը վերաբերվում է Մերձավոր Արևելքում պատերազմներին, թուրք-իրանական մրցակցությանը, ռուսական քաղաքական շահերին և իհարկե՝ Ադրբեջանի ռազմավարական գործընկերությանը Թուրքիայի և Իսրայելի համատեքստում։ Ներկայում, երբ Ասադի վարչակարգը տապալվեց Սիրիայում, Ադրբեջանն ակտիվորեն փորձում է հաստատել իր դիրքերը այնտեղ։ Այս գործընթացներում հատկապես կարևոր է դիտարկել Թուրքիայի գործոնը, ինչպես նաև այն, թե ինչպես այս ամենը կարող է անդրադառնալ Հայաստանի վրա։

Ադրբեջանը և Սիրիան պաշտոնապես դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել են 1992 թ.-ին։ Սկզբնական շրջանում հարաբերությունները պահպանվում էին հիմնականում ձևական մակարդակի վրա։ Սակայն 2000-ականների 2-րդ կեսից որոշակի փոփոխություններ նկատվեցին։ 2009թ․ Բաշար Ասադը այցելեց Բաքու, որտեղ ստորագրվեցին մի շարք համաձայնագրեր՝ ներառյալ էներգետիկ և տրանսպորտային ոլորտներում։ Այդ այցը դիտարկվեց որպես Ադրբեջանի՝ Մերձավոր Արևելքում իր դերը բարձրացնելու փորձ։

Սակայն 2011 թ․ սկսված Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմը կտրուկ փոխեց իրավիճակը։ Ադրբեջանը, որ ձգտում էր մնալ չեզոք, իրականում սկսեց հակակշռել Ասադի ռեժիմին՝ իր ռազմական, քաղաքական և տեղեկատվական ակտիվությունը ամրապնդելով Սիրիայի ընդդիմադիր խմբերի նկատմամբ։ Այս ընթացքում Թուրքիան՝ Ադրբեջանի ռազմավարական դաշնակիցը, հանդես եկավ որպես ակտիվ կողմ՝ ընդդեմ Ասադի։ Ադրբեջանը, չնայած պաշտոնական չեզոքությանը, բազմիցս աջակցել է թուրքական նախաձեռնություններին։

Խոսելով ներկա հարաբերությունների մասին կարևոր ենք համարում նշել, որ 2024-2025թթ․ քաղաքական նոր զարգացումների արդյունքում և հատկապես Բաշար Ասադի վարչակարգի տապալումը Սիրիայի արտաքին քաղաքական կուրսում բերեց փոփոխություններ, որոնք դրական անվանել այդքան էլ ճիշտ չի լինի։ Ադրբեջանը օգտվելով այս իրավիճակից սկսեց խորացնել համագործակցությունը՝ առաջարկելով տնտեսական և հումանիտար աջակցություն։ Մասնավորապես, Ադրբեջանի պետական նավթային ընկերությունը հայտարարեց Սիրիային գազի մատակարարման պլանների մասին, իսկ Դամասկոսում բացվեց ադրբեջանական մշակութային կենտրոն։ Այս համատեքստում կարևոր է նշել, որ Ադրբեջանը մի քանի անգամ մարդասիրական օգնություն է ուղարկել Սիրիա՝ ներառյալ պարենամթերք, բժշկական պարագաներ և տնտեսական խորհրդատվություն։ Այս գործընթացը Թուրքիա-Ադրբեջան համագործակցության շրջանակում դիտվում է որպես անուղղակի աջակցություն՝ Թուրքիայի կողմից վերահսկվող սիրիական շրջաններում թուրքական ազդեցությունը ամրապնդելու համար։

Թուրքիան մշտապես հանդես է եկել որպես ակտիվ և ագրեսիվ արտաքին քաղաքականություն վարող երկիր՝ հատկապես Սիրիայի ուղղությամբ։ 2011-ից ի վեր Թուրքիան ակտիվորեն աջակցում էր Ասադի հակառակորդ խմբերին, այդ թվում՝ զինված իսլամիստական և թուրքմենական խմբերին։ Անկարան հաստատել է իր ռազմական ներկայությունը Սիրիայի հյուսիսում՝ ստեղծելով վերահսկվող գոտիներ։

Ադրբեջանը, լինելով Թուրքիայի ռազմավարական գործընկերը, ներառվել է այս քաղաքականության մեջ որպես աջակցող կողմ։ Սա արտահայտվել է ոչ միայն քաղաքական համերաշխությամբ, այլև ընդհանուր տեղեկատվական արշավներով՝ միջազգային հարթակներում Ասադի կառավարությանը մեկուսացնելու համար։ Այս համատեքստում Ադրբեջանը դիրքավորվում է որպես Մերձավոր Արևելքում թուրքական ազդեցության գործիք։

Չի կարելի անտեսել նաև Իսրայելի դերը Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականության կառուցման մեջ։ Իսրայելը հանդիսանում է Ադրբեջանի ռազմավարական դաշնակիցներից մեկը՝ մասնավորապես անվտանգության, հետախուզության և զենքի մատակարարման ոլորտներում։ Ըստ մի շարք արևմտյան վերլուծաբանների՝ Ադրբեջանը հանդիսացել է «լուռ դաշնակից» Իսրայելի՝ Իրանի դեմ ուղղված որոշ գործողություններում։

Այս համատեքստում՝ Ադրբեջանը կարող է օգտագործել Սիրիան՝ որպես միջոց մանևրելու իրանական ազդեցության դեմ։ Չնայած Սիրիան պաշտոնապես մնում է Իրանի դաշնակից, սակայն նոր իշխանությունների շրջանում նկատվում է որոշակի հեռացում։ Եթե այս գործընթացը խորանա, ապա Բաքուն կփորձի ամրապնդել իր դիրքերը Դամասկոսում՝ ի հակակշիռ Թեհրանի։

Հայաստանի համար ռիսկեր և մարտահրավերներ

Հայաստանը հայտնվում է բավականին բարդ դիրքում՝ տարածաշրջանային այս խառնաշփոթի մեջ։

·        Նախ՝ Ադրբեջանը ամրապնդում է իր դիրքերը Մերձավոր Արևելքում՝ Թուրքիայի և Իսրայելի միջոցով։ Սա նշանակում է, որ Հայաստանը կարող է հայտնվել ուժեղացված ճնշման տակ, հատկապես՝ Սյունիքի և Արարատի մարզերում։

·        Սիրիայում ադրբեջանական և թուրքական ազդեցության աճը նշանակում է հայկական սփյուռքի ազդեցության նվազում այդ տարածաշրջանում։ Սա կարող է հանգեցնել սիրիահայ համայնքի լրացուցիչ մեկուսացման։

·        Բաքուն կարող է օգտագործել Սիրիայի հետ հարաբերությունների բարելավումը՝ որպես լծակ միջազգային հարթակներում՝ Հայաստանին մեկուսացնելու նպատակով։

·        Թուրքիան, օգտագործելով Սիրիայի իր վերահսկվող տարածքները, կարող է ձևավորել նոր տրանսպորտային միջանցքներ դեպի Ադրբեջան, որոնք կշրջանցեն Հայաստանը։

Վերնոշյալից կարելի է եզրակացնել, որ Ադրբեջանի և Սիրիայի միջև հարաբերությունների ակտիվացումը միտված է ոչ միայն տնտեսական շահերի սպասարկմանը, այլև ռազմավարական դիրքերի ամրապնդմանը Մերձավոր Արևելքում։ Թուրքիայի դերակատարությունը այս գործընթացում առանցքային է։ Իսկ Հայաստանը, որպես հարևան երկիր, կարող է հայտնվել նորռազմաքաղաքական սպառնալիքների ներքո, եթե չձևավորի ճկուն և բազմակողմ դիվանագիտական ռազմավարություն։ Հայաստանին անհրաժեշտ է ոչ միայն հետևել այս զարգացումներին, այլև ակտիվ ներգրավվել տարածաշրջանային երկխոսությունների մեջ՝ այդ թվում Սիրիայի հետ՝ օգտագործելով դիվանագիտական, սփյուռքային և մշակութային բոլոր լծակները, որը սակայն այսօրվա Հայաստանի կառավարության պարագայում խիստ կասկածելի է։

Միջազգայանագետ, Ադրբեջանի հարցերով փորձագետ՝ Գառնիկ Դավթյան