Օկուպացված Արցախում ադրբեջանցիների վերաբնակեցումը և դրա հետևանքները Հայաստանի համար

2023թ. սեպտեմբերյան ռազմական ագրեսիայից հետո, երբ Ադրբեջանը վերահսկողություն հաստատեց Արցախի ամբողջ տարածքի վրա, սկսվեց «ադրբեջանցիների վերաբնակեցման գործընթացը»։ Այդ քաղաքականությունն ունի ինչպես ներքին՝ այսպես կոչված տեղահանված քաղաքացիների վերադարձի, այնպես էլ արտաքին՝ վերահսկողության ամրապնդման նպատակ։ Սակայն գործընթացը ունի մի շարք մարտահրավերներ և ռիսկեր, ինչպես Ադրբեջանի ներսում, այնպես էլ Հայաստանի համար։

Վերաբնակեցման ընթացքը և իրական պատկերը

Ադրբեջանի պետական մոտեցումը. Ադրբեջանը վերաբնակեցումը ներկայացնում է որպես արդարացի քայլ, որը վերականգնում է 1990-ականներին տեղահանված ադրբեջանցիների պատմական իրավունքները։ Վերաբնակեցումը իրականացվում է պետական ծրագրով՝ ներառելով բնակարանաշինություն, ենթակառուցվածքներ, ճանապարհներ և հասարակական հաստատություններ։

Բնակչության արձագանքը. Չնայած պաշտոնական քարոզչությանը, շատ վերաբնակեցվողներ դժգոհ են՝ կապված անվտանգության բացակայության, ականապատման, սոցիալ-տնտեսական դժվարությունների հետ։ Տարածքում հաճախ չկան կայուն աշխատատեղեր, լիարժեք դպրոցներ կամ բժշկական սպասարկում։ Որոշ դեպքերում առկա են տեղեկություններ, որ վերաբնակեցումը իրականացվում է որոշակի ճնշման կամ պարտադրվածության ներքո։ ցումը որպես կամավոր գործընթաց՝ իրականում գործարկվում է մի շարք մեղմ ճնշման մեխանիզմներ՝ սոցիալական կախվածություն, պետական ճնշում, հայրենասիրական պաթոսի շահարկում, այլընտրանքի բացառում։ Սրանք բոլորը պարտադրված վերաբնակեցման բնութագրիչներ են, որոնք լրջորեն խաթարում են գործընթացի ինքնաբուխ և ժողովրդավարական բնույթը։

Փախուստի դեպքեր. Չնայած պաշտոնականաղբյուրները լռում են այս մասին, միջազգայինդիտորդների և լրագրողների տվյալներով՝ որոշվերաբնակեցված անձինք, մասնավորապես Շուշիի և Հադրութի շրջաններում, լքել են այդ տարածքները՝ պայմանների ոչ նպաստավոր լինելու պատճառով։

Հայաստանի համար մարտահրավերները

Անվտանգային սպառնալիքներ. Վերաբնակեցված տարածքներն օգտագործվում են որպես հենակետեր՝ ճնշում գործադրելու Հայաստանի վրա։ Լեռնային Ղարաբաղում խտացող բնակչությունն ու ռազմական ենթակառուցվածքները վտանգ են ներկայացնում Սյունիքի, Գեղարքունիքի և Տավուշի սահմանամերձ բնակավայրերի համար։

Դիվանագիտական և տեղեկատվական մարտահրավերներ. Ադրբեջանի քարոզչությունը ներկայացնում է միայն ադրբեջանցի տեղահանվածների վերադարձը՝ անտեսելով ու ժխտելով ավելի քան 100,000 հայ բնակչության բռնի տեղահանումը։ Սա տեղեկատվական դաշտում լուրջ անհավասարություն է ստեղծում։

Մշակութային ժառանգության վտանգներ. Ադրբեջանը քայլեր է ձեռնարկում հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը մաքրելու ուղղությամբ՝ վերանվանելով բնակավայրերը, ոչնչացնելով եկեղեցիներ և հուշարձաններ։ Սա խորացնում է տարածաշրջանում պատմական արդարության աղավաղումը։

Հետագա ռիսկեր և սցենարներ

Անվտանգության սրացում սահմանային շրջաններում։

Ժողովրդագրական կազմի արհեստական փոփոխություն՝ միջազգային ճնշումներին դիմակայելու համար։

Տարածքի լիարժեք միլիտարիզացիա՝ Հայաստանի վրա լծակ գործադրելու նպատակով։

Ադրբեջանում սոցիալական դժգոհություն՝ պայմանավորված վատ պայմաններով վերադառնալու հետ։

Անվտանգային ռիսկ - ԼՂ տարածքը վերածվում է ռազմական ենթակառուցվածքներով հարուստ գոտու՝ ուղիղ սպառնալիք Հայաստանի սահմանամերձ բնակավայրերին։

Ժողովրդագրական մանիպուլացիա - Ադրբեջանը փորձում է արհեստականորեն փոփոխել տարածքի ժողովրդագրական պատկերը՝ հետագա հիմնավորումների համար։

Պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացում - Հայկական եկեղեցիներ, գերեզմաններ ու հուշարձաններ սպառնալիքի տակ են։

Սոցիալական բունտերի պոտենցիալ Ադրբեջանում - Եթե վերաբնակեցված բնակիչները դժգոհ լինեն պայմաններից, ապա այդ դժգոհությունը կարող է դուրս գալ վերահսկողությունից։

Չնայած պաշտոնական Բաքուն խուսափում է խոսել վերաբնակեցման հնարավոր ձախողումների մասին, սակայն անկախ աղբյուրների և որոշ լրագրողական հետաքննությունների շնորհիվ հրապարակվել են մի շարք փաստեր, որոնք վկայում են՝ Շուշիի և Հադրութի շրջաններից փախուստի որոշ դեպքերի մասին, որոնց կանդրադառնանք ավելի մանրամասն հաջորդ վերլուծականում։ Ադրբեջանի վերաբնակեցման ծրագիրը միայն ժողովրդագրական հարց չէ․ այն տարածաշրջանային վերահսկողության, պատմության վերագրանցման և ուժային ճնշման գործիք է։ Հայաստանի համար սա լուրջ մարտահրավեր է, որը պահանջում է համապարփակ ռազմավարություն՝ ներառյալ դիվանագիտական ակտիվություն, անվտանգության ամրապնդում և պատմամշակութային ժառանգության պաշտպանության քաղաքականություն։

Միջազգայանագետ, Ադրբեջանի հարցերովփորձագետ՝ Գառնիկ Դավթյան